BAHARATLAR
VE KULLANIM YERLERI
Baharatın
tarihi ve kullanımı İnsanlığın başlangıcına kadar uzanmaktadır. Baharat
günümüzde ve sonrasında da kullanılmaya devam edecektir. Tarihte baharatı ilk
kullanan ülke uzak doğu olarak kabul edilir. Avrupa ülkelerine de Hindistan ve
Seylan gibi ülkelerden getirilen baharatlar ilaç ve merhem yapımında
kullanılırdı. O yıllarda bilinen ilk baharat az bulunduğu için çok pahalıya
satılan Hint karabiberiydi ve bir şeyin pahalı olduğunu belirtmek için ''Hint
karabiberi'' gibi denilirdi.
Ortaçağ
Avrupa'sında zencefilin kullanımı karabiber kadar yaygın ve onun kadar
pahalıydı. İran ve Frigya'dan gelen safran, ilaç ve boya yapımında kullanılan
keşmir, Romalılar tarafından biliniyor ve kullanılıyordu.
9. yüzyıldan
itibaren baharatın Bizans İmparatorluğu yoluyla Avrupa'ya geçmesi yasaklandı.
Fakat baharatın güzel tadı ve çok miktarda tüketilen etin korunması için
baharata duyulan ihtiyaç, zengin sınıfına dahil olan insanlara baharatı
unutturamadı. Portekiz, İspanya, İngiltere, Fransa ve Hollanda gibi sömürgeci
ülkeler 16. ve 17. yüzyıllarda baharat ticareti konusunda büyük bir yarışa
girdiler.16. yüzyılın başında İbni Sina'nın da bahsettiği gibi Hindistan cevizi
ve Meksika vanilyası Avrupa'ya geldi ve Lizbon'da 1560 yılına kadar baharatın
fiyatı sürekli olarak arttı. 19. yüzyılın başlarına kadar baharat, sürekli
değeri yükselen bir ürün olmuştur. Baharat yetiştirilen bölgelerin çoğalması ve
insanların yemek zevklerinin değişmesi nedeniyle 19. yüzyılın başlarında
baharatın ticari değerinde azalma olmuştur.
Afrika
ülkelerinden Anadolu'ya kervanlarla baharat getiriliyordu. Kervanlarla güney
illerimize gelen baharatlar, oradan İstanbul ve diğer illerimize
gönderiliyordu. Baharat çeşitlerinin Uzak doğu'da yetiştirilmeye başlanmasıyla birlikte
buradan denizyoluyla İskenderun'a getirilmeye başlandı.
Başka
ülkelerden baharat getirilmesi zor ve masraflı olduğundan ülkemizde de baharat
yetiştirilmeye başlandı. Fakat hava şartlarının Hindistan cevizi ve karabiber
gibi baharatların yetiştirilmesi için elverişli olmamasından dolayı bu
baharatlar dışardan getirilmeye devam etmektedir.
Günümüzde
baharat en çok Hintliler tarafından kullanılmaktadır. Avrupa ve Amerika'da
özellikle Fransız ve İtalyan mutfaklarında baharat çok büyük bir öneme sahiptir
ve bol miktarda kullanılmaktadır. Türkiye'de baharatı fazla kullanan ülkeler
arasında yer alıyor. Türk yemeklerinin özelliği kullanılan baharatların
çeşitliliğinden kaynaklanmaktadır. Güneydoğu illerimizde acı biber kullanımı
fazla olmakla birlikte artık her yemekte kekik, nane ve son yıllarda kullanımı
artan kimyon da önemli bir yer almaktadır
BAHARAT
ÇEŞİTLERİ
Acı Kırmızı
Toz Biber : Acı ve tatlı taze biberlerin kurutulup, dövülmesinden elde
edilmiştir. Sıcak yöre yemeklerinin çoğunda kullanılır.
Adaçayı :
Ballıbabagillerden kokulu bir bitkidir. Ege bölgesinde, çay yapılan bir aromalı
ot. Avrupa ülkelerinin mutfaklarında kızarmış patateslerin, hamurlara koyulan
yağların kokulandırılmasında, salamuralarda, etlerin dinlendirilmesinde
kullanılır.
Anason :
Anayurdu Mısır olan anason, maydanozgillerden bir bitkinin küçük, yeşilimsi,
taylı ve baharlı bir tohumudur. Hamur işlerinde, rakıcılıkta, gevreklerde,
çöreklerde kullanılır.
Ardıç :
Kozalaklılardan, yaz, kış yapraklarını dökmeyen, güzel kokulu, siyahımsı,
yuvarlak yemişleri bulunan bir ağaççıktır. Kümes hayvanlarının etlerinin
pişirilmesinde ve dinlendirilen etlerde kullanılmaktadır.
Beyaz Toz
Biber : Karabiberin dış kabuğu alınmış ve öğütülmüş olanıdır. Karabiberden daha
keskin kokuludur ama tadı karabibere göre daha hafiftir.
Biberiye :
Küçük, kalınca, ensiz ve kokulu olan yaprakları av ve kümes hayvanlarının
etlerinden yapılan yemeklerde, et yemeklerinde ve soslarda kullanılır.
Tazesinin kullanıldığı her yerde kullanılır.
Çemen otu :
Sert, kahverengimsi sarı renkli bir tohumdur. Öğütülmüş olarak turşularda,
çorbalarda, soslarda, güveçlerde ve et yemeklerinde kullanılır.
Cevz-i Bevva
: Sıcak bölgelerde yetişen bir ağacın bir yemişidir. Rendelenerek toz haline
getirilir ve tavalarda, beşamel soslarda, et, dolma ve sarmalarda kullanılır.
Çörek otu :
Çöreklerde ve ekmeklerin üzerine pişirilirken serpilir. Salatalarda da çörekotu
kullanılabilir.
Defne :
Çeşitli balık, et, kümes ve av hayvanlarının etlerinden yapılan yemeklerde,
soslarda ayrıca bazı turşu ve konservelerde kullanılır.
Dere otu :
Maydanozdan sonra en çok kullanılan taze ot. Sindirimi kolaylaştırıcı bir
bitkidir. Birçok salata ve zeytinyağlı yemeklerde kullanılır.
Dolmalık
Fıstık : Özellikle dolma içlerinde kullanılır.
Fasulye otu
: Özellikle kuru fasulye ya da diğer baklagiller pişirilirken katılırsa lezzet
veren bir ottur.
Frenk
fesleğeni : Nanegillerden tropik kökenli bir ot. Domatesle mükemmel bir uyumu
vardır. Patlcan ve biberli yemeklerle de önerilir. Sarımsakla birleştiğinde
biberli bir tat kazanır.
Frenk
maydanozu : Yerli maydanozun kıvırcık yapraklısı. Kokusu daha hafiftir.
Süslemeye çok uygundur.
Hardal : Bu
bitkinin tohumu un durumuna getirilir ve sirkeyle karıştırılarak macun
kıvamında bir karışım yapılır. Izgara etlerin yanında ve bazı soslarda
kullanılır.
Haşhaş
Tohumu : Haşhaş bitkisinin tohumudur. Mavi-siyah veya beyaz renkte olur. Ekmek,
çörek, börek gibi fırın ürünlerinde kullanılır. Ayrıca kavrularak salata,
kanepe, meze ve sebze yemeklerine de katılır.
Hint cevizi
: Bir diğer adı müskat'tır. Beşamel sos ve benzerleri ile peynirli yemeklerde
kullanılır. En ince rendeden çekilir. Acımsı tadından ötürü çok küçük
miktarlarda kullanılmalıdır.
Karabiber :
Kuru ve siyah tanelerinin baharlı ve acı bir tadı vardır. Hemen hemen her türlü
yemekte bütün veya toz durumda kullanmak mümkündür.
Kakule :
Sıcak iklimlerde yetişen kakulenin tohumları küçük ve beyazımsı renktedir.
İştah açıcı ve mide bozukluklarını giderici özelliği vardır. Bu nedenle hem baharat,
hem de ilaç olarak kullanılır.
Karanfil :
Bu bitkinin koyu renkli, küçük çivi biçimindeki tomurcukları kurutulur ve
öğütülerek toz haline getirildikten sonra veya dövülmeden tane olarak
kullanılır. Kompostolarda, bazı tatlılarda, şerbetlerde, keklerde,
dondurmalarda, soğanla birlikte bazı yahnilerde kullanılır. Elma ile ilginç bir
uyumu vardır.
Kerbel : Bir
maydanoz türüdür. Salatalarda kullanılır.
Kereviz :
Kökleri ve yaprakları sebze olarak kullanılan bir bitkidir. Genel olarak
pişirilerek yenir. Bazı yerlerde yaprakları çiğ olarak da kullanılmaktadır.
Kekik :
Etlerde, ızgaralarda, sebzelerde ve balıklarda kullanılır. Özellikle çorbalarda
nane gibi kekik de bol kullanılır.
Kimyon :
Genel olarak toz halinde kullanılmaktadır. Türk mutfağında, köftelerde, bazı et
yemeklerinde ve sucuk yapımında kullanılır.
Kişniş :
Kişniş genellikle şuruplarda ve likörlerde kullanılmaktadır. Kişniş şekeri
pastacılıkta ve bazı et yemeklerinde de kullanılmaktadır. Bitkinin yaprak ve
filizleri de çorba ve salatalara doğranarak yenir.
Köfte baharı
: Köftelerde kullanılır.Köri : Kimyon, biber, zerdeçal, kişniş, karanfil,
kakule, zencefil, hintcevizi, demirhindi ve acı kırmızı biberden oluşan bir
baharat karışımıdır.
Kuru Tarhun
: Tazesinin kullanıldığı her yerde kullanılır.
Kuşüzümü :
Pilav, dolma içleri ve bazı tatlılarda kullanılır.
Maydanoz :
Her türlü salata ve yemekte kullanılır. Kök maydanozda ıtırlı bir yağ
bulunduğundan bazı soslarda ve yemek sularında bu köklerden yararlanılmaktadır.
Melis otu :
Salata veya taze meyveler ile kullanılır.
Mercan köşk
: Kekiğe çok yakın bir ottur. Salatalardan başka et yemeklerinde, sebzelerle de
kullanılır. Genellikle yemeğe pişmesine yakın konur. Sindirimi kolaylaştırıcı
bir etkisi olduğundan, av etleri gibi sindirimi zor yemeklerde mutlaka
kullanılır.
Misk otu :
Kaz, ördek, yılanbalığı gibi yağlı yiyeceklerde ve yahnilerde kullanılır.
Vermut tipi bazı şarapların yapımında vazgeçilmez bir ottur.
Muskat :
(küçük hindistan cevizi) Kullanılan kısmı tohumudur. Itırlı bir tada ve kokuya
sahip olan muskat çok sert olduğundan rendelenmiş olarak da satılır.
Antiseptik, iştah açıcı, mide ve kalbi kuvvetlendirici ve safra taşlarının
erimesine yardımcı özellikleri vardır.
Nane :
Çorbalardan sebzelere kadar birçok yemekte kullanılır. Etlerden koyun ve kuzuya
konulur.Ayrıca genellikle salatalarda da kullanılır.
Pembe biber
: Özellikle soslarda, et ve balık yemeklerinde kullanılır.
Pimpinel :
Bir anason türüdür. Genellikle çorba, sebze ve balık yemeklerinde kullanılır.
Pul Kırmızı
Biber : Acı taze biberlerin kurutulup pul haline getirilmesi ile yapılır.
Rezene :
Anason kokulu bir ot. Yaprakları dereotuna benzeyen, kökü de sümbül soğanını
andıran bu bitkinin yemeği ve salatası yapılır.
Roka :
Yaprakları turp yaprağına benzeyen bir bitkidir. Salata olarak veya tava ve
ızgarada pişirilmiş balık yemekleriyle birlikte yenir. Ayrıca, servis
tabaklarının süslemesinde de kullanılır.
Safran : Safran,
kullanıldığı yemeğe sapsarı bir renk verir. Keskin ve hafif acımsı bir tadı
vardır. Bazı balık ve deniz mahsulleri yahnilerinde, pilavlarda ve sütlü,
pirinçli tatlılarda kullanılır. Zeytinyağında ise hiç erimez. Ayrıca safrandan
zerde adı verilen bir tatlı da yapılır.
Zerdeçal : Yaprakları sivri uçlu, çiçekleri
sarı renkte bir bitkidir. Et, balık, yumurtalı yemeklere katılır. Ayrıca kimi
zaman safranın yerine de kullanılmaktadır.
Sumak : Toz
haline getirilerek kullanılmaktadır. Ekşimsi bir tadı vardır. Kebaplara ve bazı
salatalara ekşilik vermek için kullanılır.Susam : Simit ve benzer çeşitli
hamurlu yiyeceklerde ya da tahin yapmında kullanılır.
Tarçın
(çubuk) : Bazı pasta, kek, bisküviler ve sütlü tatlılarda ayrıca boza, salep
gibi içeceklerde kullanılmaktadır.
Tarhun :
Bazı soslarda, salçalı et yemeklerde, soslarda, yumurtalarda ve salatalarda
kullanılır.
Tatlı
Kırmızı Toz Biber : Tatlı kırmızı biberlerin kurutulup toz haline
getirilmesiyle elde edilir. Pek çok yemekte kullanılır.
Tere : Bu
bitkinin yaprakları genellikle salata olarak yenir. Servis tabakların
süslenmelerinde de kullanılır.
Toz Tarçın :
Çubuk tarçının kullanıldığı her yerde kullanılır.
Vanilya :
Meksika kökenli bir baharat. Pastacılık ve şekercilikte krema, kek, dondurma,
komposto, poşe meyveler ve sütlü tatlıları lezzetlendirmek için kullanılır.
Yenibahar :
Kullanılan kısmı meyvesidir. İştah açıcı, gaz söktürücü ve kabıza karşı
etkilidir. Mutfakta ise etli yemeklerde, köfte, sosis, çeşitli tatlı ve
dolmalarda kullanılır.
Zencefil :
Bir bitkinin toprak altında kalan gövdesinin kurutulmasıyla elde edilir.
Genellikle şerbet, meşrubat ve likör yapımında kullanılmaktadır.